Geschreven door Frederiek van Lienen
In het programma Natuurlijk Kapitaal Nederland bij PBL heb ik onderzocht hoe de economische waarde van natuurlijk kapitaal kan worden meegenomen in investeringen en beleidswijzigingen van bedrijven en overheden. Deze casus gaat over de drinkwaterproductie van Brabant Water. Brabant Water streeft naar behoud en verbetering van natuurlijk kapitaal, in de vorm van een gezond bodem- en watersysteem. Voor de productie van drinkwater is dit essentieel, want een gezonder ecosysteem heeft een positief effect op de grondwaterkwaliteit. Daarmee houdt Brabant Water het drinkwater betaalbaar voor iedereen. Deze casus geeft inzicht in de bedrijfseconomische afwegingen ten aanzien van natuurlijk kapitaal en in kansen om bovenwettelijke ambities ten aanzien van natuurlijk kapitaal te realiseren.
Naar een preventief landbouwsysteem
Brabant Water werkt al jaren samen met stakeholders in verschillende projecten voor het verbeteren van de grondwaterkwaliteit. Het meest succesvolle project is Schoon Water voor Brabant. Dit samenwerkingsverband tussen provincie Noord-Brabant, de agrarische sector en de waterschappen werkt aan maatregelen op het niveau van het agrarische bedrijf om verontreiniging van het grondwater met gewasbeschermingsmiddelen te voorkomen. Andere projecten in Brabant zijn meer gericht op het beter benutten van natuurlijke oplossingen en ecosysteemdiensten in de landbouw. De ambitie van de initiatiefnemers is een verandering in gang te zetten van een curatief naar een preventief landbouwsysteem, dat goed is voor natuurlijk kapitaal en daarnaast economisch rendabel is (zie figuur 1).
Figuur 1
Deelname van de agrariërs is vrijwillig. Er wordt daarom in de projecten gezocht naar maatregelen die ook economisch voordeel opleveren voor agrariërs. Ondanks de besparing op kosten voor gewasbeschermingsmiddelen, is de verwachting dat zodra het project stopt, de telers zullen terugvallen op het landelijke gemiddelde voor milieubelasting. De maatregelen zijn dan niet structureel onderdeel geworden van de bedrijfsvoering. Onze onderzoeksvraag is: waarom worden de maatregelen geen structureel onderdeel van de bedrijfsvoering en hoe kunnen de behaalde resultaten uit de projecten blijvend worden geborgd?
Systeemanalyse van belemmeringen en kansen
Aan de hand van een systeembeschrijving hebben we in een multi-stakeholder setting een overzicht gemaakt van de belemmeringen en de kansen die er zijn om de verandering naar een preventief systeem te borgen. Daarbij hebben we de relatie tussen het maatschappelijke systeem en het fysieke systeem geanalyseerd en specifiek gekeken naar de economische drivers (zie figuur 2). We hebben gezocht naar belemmeringen in de huidige maatschappelijke context en naar kansen die zowel financiële als ecologische meerwaarde (natuurlijk kapitaal) opleveren.
Figuur 2
Belangrijkste kansen voor economie en ecologie
Een grote eyeopener was de constatering dat in het project Schoon Water het gebruik van gewasbeschermingsmiddelen aanzienlijk is teruggedrongen, zonder dat daarbij oogstverlies is opgetreden. Dit betekent dat spuiten als vorm van risicomanagement deels kan worden vervangen door een andere vorm van verzekering. De vermeden kosten van het gewasbeschermingsmiddelen gebruik kunnen hiervoor worden ingezet.
Tevens kan een samenwerking tussen biologische boeren en natuurbeheerorganisaties leiden tot economisch voordelen voor beide kanten; natuurbeheerorganisaties hebben minder beheerkosten en agrariërs hebben lagere pachtkosten en eventueel een meerprijs voor de producten die ze leveren.
Door samen te werken kunnen de deelnemers van Schoon Water een duurzaam economisch netwerk vormen. Het gezamenlijke duurzame ambitieniveau, de vaste partners en het groeiend aantal deelnemers bieden hiervoor kansen. Schoon Water agrariërs kunnen bijvoorbeeld gezamenlijk een Schoon Water loonwerker inhuren die werkt volgens dezelfde criteria. Een Schoon Water keten kan worden gekoppeld aan een Schoon Water afnemer met een duurzaamheidsambitie (een retailer, een gemeente), die wellicht een meerprijs wil betalen.
Ruimtelijke afstemming tussen de waterplannen van waterschappen, Brabant Water en de provincie Noord-Brabant, kan ook synergie opleveren. In gebieden waar de waterkwaliteit belangrijk is, levert samenwerking met duurzame agrariërs ook weer een win-win situatie op. Ruimtelijk beleid kan er dus op gericht zijn om biologische teelten in bepaalde gebieden te positioneren. Hiermee ontstaan ‘zachte grenzen’ tussen natuur en landbouw rondom de Brabantse Natuurparels en Natura 2000 gebieden, waar zowel natuur, landbouw als waterkwaliteit bij gebaat zijn.
Maatschappelijke innovatie, samenwerking en nieuwe rollen
De goede resultaten uit de projecten kunnen alleen stand houden als het maatschappelijk systeem mee verandert. Deze verandering (maatschappelijke innovatie) vraagt om een focus op meervoudige waardecreatie (shared value). Daarvoor is een verbinding van de langetermijn baten voor de agrariërs en de publieke partners aan het korte termijn economische perspectief van de agrariërs noodzakelijk. Door de vermeden maatschappelijke of langetermijnkosten te beschouwen als baten van het preventieve landbouwsysteem ontstaat financiële ruimte. Hiermee leveren duurzame agrarische bedrijven dus eigenlijk (economische) baten aan de overheid en maatschappelijke partners.
Met (middel)lange termijn afspraken tussen Brabant Water, de provincie Noord-Brabant, de waterschappen en de agrariërs kan de transitieperiode naar een duurzaam landbouwsysteem worden overbrugd. Bij het realiseren van dergelijke kansen spelen een proactieve houding en innovatief ondernemerschap een belangrijke rol. Een dergelijke samenwerking vraagt om veranderende rollen:
- Een overheid die ondernemend is, actief stuurt en de publieke meerwaarde waardeert, en die in de huidige maatschappelijke context experimenteerruimte biedt om belemmeringen in wet- en regelgeving in ondernemerskansen om te zetten;
- Een agrarische sector die proactief omgaat met milieuvraagstukken en zich meer richt op onderlinge samenwerking in duurzame netwerken en op ondernemerschap.
Aanbevelingen voor vervolg
De resultaten van Schoon Water worden gedragen door de gemeenschappelijke duurzaamheidsambitie en de onafhankelijke kennis over gewasbeschermingsmiddelen. Schoon Water is daarmee een onmisbare kracht geworden voor de verbetering van de grondwaterkwaliteit in Brabant. Op basis van de analyseresultaten en de conclusies doen we drie aanbevelingen voor maatschappelijke innovaties die nodig zijn om de goede resultaten van Schoon Water lijvend te borgen.
Nieuwe organisatievorm Schoon Water
Ten eerste raden we aan om de rol van Schoon Water in de huidige maatschappelijke context te verankeren door de huidige organisatievorm aan te passen. In de vorm van een stichting, vereniging of coöperatie of een revolving fund kunnen de (middel)lange termijn afspraken worden gemaakt tussen de publieke partijen en de deelnemende agrariërs. Het leveren van kennis of de verzekering tegen oogstverlies kunnen diensten zijn van deze organisatie.
Financiële ruimte zoeken
Een tweede aanbeveling is om de langetermijn financiële voordelen (publiek en privaat) van de samenwerking inzichtelijk te maken en te onderhandelen over de financiële ruimte die hiermee ontstaat. Die financiële ruimte bestaat uit een combinatie van kosten en baten van publieke en private partijen, zoals de vermeden schadekosten voor de publieke partijen, de eventuele gemiste baten voor de agrariërs, en de meervoudige baten die ontstaan voor (eventuele andere) stakeholders zoals waterschappen, de provincie en natuurbeherende organisaties.
Opschaling met kansenkaarten
De derde aanbeveling uit de casus heeft betrekking op het opschalen van kansen door zoekgebieden op ruimtelijke kansenkaarten weer te geven. Door de kenmerken van de kansrijke situaties op kaart te zetten, is het wellicht mogelijk om gebieden in beeld te brengen waar deze kansen gerealiseerd kunnen worden. Hiervoor zijn naast ecosysteemdienstkaarten andere maatschappelijke kaartlagen nodig zoals de economische afhankelijkheid van ecosysteemdiensten voor verschillende stakeholders (bijvoorbeeld biologische agrariërs).
